निवडणुकी ऐवजी सर्वसंमती हवी असेल तर अल्पमतात असणाऱ्यांनी बहुमताचा आणि बहुमतात असलेल्यांनी अल्पमताचा आदर करणे गरजेचे असते. सर्वोदयाची शीर्षस्थ संस्था असलेल्या सर्व सेवा संघाच्या अधिवेशनात जमलेल्या प्रतिनीधीत दोन्ही बाजूने अशी आदराची भावना नव्हती. सर्वसंमतीने निर्णय घेण्याचे इंद्रधनुष्य पेलण्याची क्षमता नसताना तसा प्रयत्न झाल्याने फजिती झाली. गांधीजींच्या आश्रमात गोंधळ घालण्याचे अपश्रेय गांधीजनांच्या पदरी पडले.
--------------------------------------------------------------
विनोबा आणि जयप्रकाश नारायण यांचे नंतर सर्वोदय चळवळीत काय चाललय याची उत्सुकता सर्वसामान्यांना वाटावी अशी कर्तबगारी या चळवळीत कार्यरत कार्यकर्त्यांना दाखविता आली नाही. जयप्रकाश नारायण यांचे पाठोपाठ चळवळीतील दिग्गज नेते आणि कार्यकर्ते काळाच्या पडद्याआड गेल्याने या चळवळीची धुरा स्वातंत्र्यानंतर जन्माला आलेल्या पिढीच्या खांद्यावर आली. पण नव्या दमाच्या नेतृत्वात ही चळवळ पुढे नेण्याचा दमखम नाही हे या चळवळीची शीर्षस्थ संस्था असलेल्या सर्व सेवा संघाच्या सेवाग्राम आश्रमात नुकत्याच पार पडलेल्या अधिवेशनावरून स्पष्ट झाले आहे. खरे तर असे अधिवेशन झाले याची दखलही घेतल्या गेली नसती , पण अधिवेशनात सर्व सेवा संघाच्या अध्यक्षपदाच्या निवडणुकीवरून प्रतिनीधीत झालेल्या हमरीतुमरीने हे अधिवेशन प्रकाशझोतात आले आणि सर्वोदय चळवळीच्या सद्यस्थितीवर देखील प्रकाश पडला.
इतर संस्था , संघटना किंवा पक्षात अंतर्गत निवडणुकीच्यावेळी जसे वातावरण असते त्यापेक्षा वेगळे किंवा वाईट असे सर्व सेवा संघ अध्यक्ष निवडीच्या वेळी घडले नाही. इतर ठिकाणी जे घडते ते सर्वोदयातही घडते हेच वैषम्याचे कारण आहे. विनोबा-जयप्रकाशजींच्या काळाने सर्व सामान्य जनतेच्या मनात सर्वोदय चळवळी बद्दल उत्तुंग अपेक्षा निर्माण केल्या होत्या. नंतरच्या पिढीकडून तशा अपेक्षा बाळगणे तसे अन्यायकारकच आहे. अर्थात असा अन्याय होण्यासाठी ज्यांच्याकडे या चळवळीचे नेतृत्व आले ते कमी जबाबदार नाहीत. स्वातंत्र्य चळवळीतील त्यागाची पार्श्वभूमी असलेल्या प्रतिभावंत नेतृत्वाच्या काळात सर्व सेवा संघ जसा चालत होता तसाच पुढे चालविण्याचा प्रयत्न झाला. सर्व सेवा संघाचे नियम आणि घटनेने सर्व सेवा संघ चालत नव्हता तर या नेतृत्वाचा शब्द अंतिम असायचा. तेवढी उंची त्या नेतृत्वाची होती. तसेही कोणतीही चळवळ किंवा आंदोलन जोरात सुरु असताना त्या चळवळीच्या नेत्याचा शब्द अंतिमच असतो. पण चळवळ ओसरायला लागली कि भिन्न विचार डोके वर काढू लागतात. चळवळीचा प्रभाव कमी झाला किंवा देशापुढील समस्या आता या चळवळीतून सुटू शकणार नाहीत अशी परिस्थिती निर्माण झाली तेव्हा सर्वसंमती किंवा सर्वानुमतीला आदर्श मानणाऱ्या आचार्य विनोबा भावे आणि लोकनायक जयप्रकाश नारायण यांच्यात मतभेद झाले होते आणि दोघेही आपापल्या भूमिकेला चिकटून राहिले होते. ज्या आणीबाणी विरुद्ध जयप्रकाश लढले त्याला विनोबांनी अनुशासन पर्व म्हंटले होते. इतर चळवळीत जसे मतभेद होतात तसेच आणि टोकाचे मतभेद सर्वोदय चळवळीत होवू शकतात हे या प्रसंगाने दाखवून दिले. या दोघातील मतभेदाने त्यांच्यात मनमुटाव झाला नसला तरी त्यांच्या अनुयायात तो झालाच होता. विनोबा-जयप्रकाशांच्या काळात ज्या पद्धतीने सर्वोदय संघटना चालली ती तशी पुढे चालू शकत नाही हे या घटनेने दाखवून दिले होते. विनोबा-जयप्रकाश यांच्या उंचीचे कोणतेच पद नसल्याने त्यांच्यात पदावरून संघर्ष होण्याचा प्रश्न नव्हता. पण पुढच्या काळात नियम आणि पदाला महत्व मिळणार याचे संकेत त्या काळातील घडामोडीने दिले होते. हे संकेत ओळखून आणि स्विकारून त्या पद्धतीने सर्वोदय संघटन चालविण्याचा प्रयत्न झाला असता तर गांधीजींच्या सेवाग्राम आश्रमात घडलेला अप्रिय प्रसंग घडलाच नसता. पण नियम आणि पदे हे खुज्या लोकांसाठी असतात आम्ही तर त्याच्यावर उठलेलो त्यागी जन आहोत हा अहंगंड अप्रिय घटनेला जन्म देवून गेला. पदावर बसण्याची इच्छा स्वाभाविक आहे आणि अनेकजण रिंगणात असतील तर निवडणुका घेवून निवड करण्यात काहीही गैर नाही किंवा नैतिक घसरण नाही हे मानले असते आणि सरळ मतदान घेतले असते तर हमरीतुमरीला वाव मिळाला नसता. निवडणूक म्हणजे नैतिक अध:पतन या मान्यतेनेच सर्व सेवा संघाचे अध:पतन जनते समोर आले. निवडणुकी ऐवजी सर्वसंमती हवी असेल तर अल्पमतात असणाऱ्यांनी बहुमताचा आणि बहुमतात असलेल्यांनी अल्पमताचा आदर करणे गरजेचे असते. पण तेथे जमलेल्या प्रतिनीधीत दोन्ही बाजूने अशी आदराची भावना नव्हती. सर्वसंमतीने निर्णय घेण्याचे इंद्रधनुष्य पेलण्याची क्षमता नसताना तसा प्रयत्न झाल्याने फजिती झाली. गांधीजींच्या आश्रमात गोंधळ घालण्याचे अपश्रेय गांधीजनांच्या पदरी पडले.
ही परिस्थिती निर्माण होते ती चळवळीचे समाजासाठीचे योगदान संपल्यानंतर , चळवळीची उपयुक्तता आणि संदर्भ संपल्यानंतरही ती चालूच ठेवण्याच्या अट्टाहासा पायी. असे घडते ते कार्यकर्त्यांचे चळवळीत , चळवळीचे संयोजन करणाऱ्या संघटनेत हितसंबंध निर्माण होतात म्हणून. एक तर त्या चळवळीमुळे समाजात ओळख आणि स्थान निर्माण झालेले असते ते सोडायची तयारी नसते. ज्या चळवळीसाठी उमेदीचा काल दिला , ते सोडून उतारवयात कुठे जायचे हा व्यावहारिक प्रश्नही असतोच. ही स्थिती चळवळीची आणि कार्यकर्त्याची वाताहत करणारी असते. अशी वाताहत होवू द्यायची नसेल तर चळवळीची वेळीच इतिश्री करण्याची क्षमता आणि दृष्टी असणारे नेतृत्व आणि कार्यकर्ते असावे लागतात. गांधी आणि विनोबांना चळवळीतून निर्माण होणाऱ्या हितसंबंधांची प्रखर जाणीव होती. त्याचमुळे गांधीजीनी स्वातंत्र्य मिळाल्या नंतर लगेच कॉंग्रेस संघटनेचे विसर्जन करण्याचा सल्ला दिला होता. विनोबांनी देखील वेळीच सर्व सेवा संघ विसर्जित करण्याचा सल्ला दिला होता. गांधीजींचा सल्ला मानला नाही त्यामुळे त्यागी कॉंग्रेसचे भोगी कॉंग्रेसमध्ये रुपांतर झाले. सर्व सेवा संघाचे विसर्जन करण्याचा विनोबांचा सल्ला सर्वोदयी कार्यकर्त्यांनी मनाला नाही त्याचे परिणाम आता दिसू लागले आहेत असेच सेवाग्राम मध्ये घडलेल्या घटनेकडे पाहून म्हणता येईल.
-------------------------------------------
सुधाकर जाधव , पांढरकवडा, जि. यवतमाळ
मोबाईल - ९४२२१६८१५८
---------------------------------------------
No comments:
Post a Comment