साहित्य संमेलनाच्या निमित्ताने --शेतकरी समुदयाचा दुस्वास!

आगामी साहित्य संमेलनाच्या अध्यक्ष पदासाठी उमेदवारी अर्ज भरल्या नंतर ज्याना प्रतिभेचा स्पर्श नाही किंवा साहित्याची जाण नाही अशा झोपड़पट्टी वासियांचा साहित्य संमेलनाशी सम्बन्धच काय असा सवाल उपस्थित करून प्रसिद्ध आणि ज्येष्ठ साहित्यिक गिरिजा कीर यानी मोठा वाद निर्माण केला आहे.या विधानाला जातीय रंग देण्याचा प्रयत्न झाल्याने वादाने गंभीर रूप धारण केले आहे.कीर यांचे वर उमेदवारी मागे घेन्या साठी दडपण आणले जात असल्याचा ,धमक्या दिल्या जात असल्याचा आरोप कीर यानी जाहिरपणे केला आहे.विधानात नसलेला अर्थ शोधण्याची संधी गिरिजा बाईनी स्वत: देवून हे बालंट ओढ़वून घेतले हे उघड आहे.त्यानी उत्तरादाखल दिन-दलिता साठी आपण काय केले याचे तुनतुने वाजविन्या ऐवजी सारस्वतान्पेक्षा(जाती वाचक अर्थाने नव्हे) दलित साहित्य अधिक सकस आणि प्रतिभाशाली आहे हे खुल्या दिलाने मान्य करून टाकले असते तर या वादा वर पडदा पडला असता। दलित साहित्याच श्रेष्ठत्व गिरिजा कीर याना मान्य असो वा नसों ,प्रत्येक साहित्य प्रेमी ला याची चांगलीच जाण व जाणीव आहे.गिरिजा कीर यांच्या मनात काय होते किंवा आहे हे त्यानाच माहीत,पण त्यांच्या उपरोक्त विधानाचा दलिताशी दुरान्वयानेही सम्बन्ध असू शकत नाही हे दलित साहित्या कड़े पाहून ठाम पणे म्हणता येइल.जे दलित नेते हे विधान दलिताना हिनविन्यासाठी केले असे समजुन त्यावर गहजब माजवीत आहेत ते एक तर न्यूनगंडाने पछाड़लेले असले पाहिजेत किंवा दलितांचे प्रतिभा संपन्न लेखन समजन्याची कुवत त्यांच्यात नसली पाहिजे.गिरिजा कीर यांचे विधान दलिताशी जोडून दलित प्रतिभेचा आपण अपमान करीत आहोत याचे भान दलित नेतृत्वाला राहिले नाही.मुंबईच्या झोपड़पट्टीत दलित समाज मोठ्या संख्येने राहात असल्याने त्याचा सम्बद्ध दलिताशी जोड़ने हां उथळपणा आहे हे दलित साहित्याच्या आधारे नक्कीच म्हणता येइल.या झोपड़पट्टीत दलिता सोबतच आणखी एक समाज मोठ्या संख्येने राहतो आणि त्या समाजाला कीर-विधान तंतोतंत लागू होते याचा विचारच कोणी केला नाही.ज्याला साहित्य प्रतिभेचा स्पर्शही होवू शकला नाही,साहित्याची जाण ज्याला झाली नाही असा एक आणि एकमेव दुर्दैवी समाज या भूतलावर अस्तित्वात आहे आणि हां समाज म्हणजे शेतकरी समाज होय.विधान करताना गिरिजा कीर याना याची जाणीव होती की नाही हे माहित नाही ,पण त्यांच्या या विधानाने शेतकरी समाजाच दुर्लक्षित दुःख समोर आले आहे।
सातत्याने तोट्यात जाणारी शेती वाढण्याची शक्यता तर कधी नव्हतीच,पण आहे ती टिकवून ठेवणेही अशक्यप्राय होते.हिस्से-वाटण्या आणि गरजा भागविन्यासाठी विकावे लागणारे शेतीचे तुकडे लक्षात घेतले तर शेतकरयाला भूमीहीन होवून देशोधडीला लागायला किती वेळ लागणार? असा हां देशोधडीला लागलेला शेतकरी कामाच्या शोधात शहरात येवून झोपड़पट्टीत मोठ्या संख्येने राहतो आहे.गावात असतानाही साहित्य-संस्कृतीचा त्याला कधी स्पर्श झाला नव्हता ,नव्हे साहित्य-संस्कृती साठी तो कायमच अस्पृश्य राहिला आहे.गावाशी घट्ट नाळ बांधली असताना आणि शेतजमिनीचा मालक असताना जे जमले नाही ते गावातून परागंदा होवून झोपड़पट्टीतील सतत कामाच्या शोधातील उपरे जीवन जगणारा हां लाचार शेतकरी साहित्याचा विचार तरी करू शकेल का? गिरिजा ताई ,तुमच्या विधानात दडलेले हे सत्य एवढ क्रूर आणि कुरूप आहे।
दलित समाजही गावातून शहरात आला आणि झोपड़पट्टीत स्थिरावला .पण तरीही या समाजाने साहित्याच्या क्षेत्रात उंच भरारी घेतली.कारण हां समाज लाचार बनून नव्हे तर स्व-निर्णय व निर्धाराने शहरात आला.शेकडो वर्षाच्या गुलामगिरीतुन मुक्त होण्याच स्वप्न उराशी बाळगुन तो शहरात आला.पराभूत मानसिकतेतून नव्हे तर जिंकन्याच्या जिद्दीने आणि ओढीने दलित समाज शहरात आला होता.आणि तसेही त्याच्या जवळ गमावन्यासाठी बेड्या शिवाय दुसरे काहीच नव्हते!या उलट मोठ्या संख्येने शेतकरी शहरात आला तो सर्वस्व गमावून.पराभवान खचून आणि लाचार होवून.आपल्या स्वप्नाना(?) गावाकडील जमिनीत मुठ माती देवुनच तो शहरात आला ते मरता येत नाही म्हणून जगायला.स्वप्नांची राखरांगोली झालेला,स्वप्न पाहण्याची इच्छा आणि शक्ती गमावलेला माणूस साहित्याच्या प्रांतात काय आणि कशी भरारी घेणार?
गावात राहून जमिनीचा मालक म्हणून मिरवत असतानाही याला कधी साहित्य सुचू शकले नाही.कारण शेतीच्या आणि पोरा-बालाच्या भेसूर भवितव्याच्या चिन्तेतुन मुक्त करणारा क्षण त्याला कधी अनुभवताच आला नाही.शेतीच्या रहाटगाडग्यात याचे स्थान शेती- कामात जुम्पलेल्या जनावरा पेक्षा वेगळ कधी नव्हतेच.दोहोंचेही राहणीमान आणि काम करने सारखेच.जनावराला स्वत:ची चिंता वाहता येत नाही म्हणून त्याच्या चिंतेचा अतिरिक्त भार यानेच वाहायाचा!पाउस आला तर बी-बियानांची ,खताची चिंता.पाउस आला नाही तर गुरान्च्या वैरनी सोबत स्वत:च्या कुटुम्बाच्या वैरनीची चिंता! नापिकी झाली तरी चिंता आणि पिकले तर विकण्याची चिंता.निसर्गाच्या कोपाचे भय ,सरकारच्या जुलुमाची भीती आणि बैंक व सावकाराचे भय तर कधीच पाठ सोडीत नाही.सदैव भय आणि चिंता याने ग्रासलेला शेतकरी कधी आणि कसे साहित्य निर्माण करणार?
इतिहासाच्या कोणत्याही कालखंडात प्रत्यक्ष शेतीत राबणारा एखादा तरी शेतकरी साहित्यीक झाला आहे का या प्रश्नाचे उत्तर नकारार्थीच आहे.अर्थात याला स्त्री साहित्यीकांचा सन्माननीय अपवाद आहे.पण त्यांच्या साहित्य निर्मितीचा उगम हां माहेर तुटल्याच्या दू:खातुन,विरहातुन झालेला असावा.शेतीने शेतकरी समाजाच्या जीवनातील सर्व रस शोषून त्याचे जीवन नीरस बनविले आहे हे सत्य समजून घेतले तर शेतकरी समाजातून नाव घेण्या सारखा एकही साहित्यीक का निर्माण झाला नाही या प्रश्नाचे उत्तर मिळते. आश्चर्यकरक बाब अशी आहे की शेतकरी समाजाच्या भिक्षेवर जगणारे थोर साहित्यीक झाले आहेत.संत द्न्यानेश्वर याचे मूर्तिमंत उदाहरण आहे.तुकोबारायाचा शेतीशी सम्बद्ध असला तरी ते शेतकरी नव्हते हे लक्षात घेतले पाहिजे.याचा अर्थ अगदी स्पष्ट आहे -शेती उत्पादनाचा उपभोग जे घेवु शकतात ते साहित्यच नव्हे तर जीवनाच्या सर्व क्षेत्रात भरारी मारू शकतात.त्यांच्या उपभोगाचे साधन असणारा शेतकरी मात्र उपभोगा ऐवजी शेतीतले भोग भोगत बसतो!
ज्यांचा उदरनिर्वाह निव्वळ शेतीवर अवलंबून नाही असे बांधा वर बसून किंवा विधान भवना सारख्या वातानुकुलीत इमारतीत बसून उत्तम साहित्य निर्माण करणारे ना.धो.महानोरा सारखे शेतकरी साहित्यीक असू शकतात.ग्रामीण साहित्याची किंवा शेतकरी साहित्याची लाट निर्माण करणारे बहुसंख्य अध्यापक-प्राध्यापक ही शेतकरी समाजातील असली तरी त्यांचा शेतीशी सम्बद्ध तुटून अनेक वर्ष उलटून गेली आहेत.त्यांच साहित्य हेच दर्शवित् की शेतकरी समाजातून उत्तम साहित्यीक निर्माण होवू शकतात पण त्या साठी आधी शेतीतुन बाहर पड़ने आवश्यक आहे!
गिरिजा कीर यानी केलेल्या विधानाच्या निमित्ताने शेतीतील शोषनाचा साहित्य निर्मिती वर होणारया परिणामाचा कधीही विचारात न घेतलेला पैलू साहित्य संमेलनाच्या व्यासपिठावर जाहिरपणे चर्चिला गेला पाहिजे। एवढेच नव्हे तर साहित्यात शेतकरी समुदाया बाबत केलेले अवास्तव चित्रण व स्वत:च्या मनोविकृतीच्या प्रगटीकारणासाठी गावाचे विकृत चित्र उभे करून केलेल्या अन्यायाचे परिमार्जन करण्या साठी साहित्य संमेलनात शेतकरी समुदायाला सन्मानाने शेतीतुन बाहेर पडन्या साठी अनुकूल वातावरण निर्माण करण्याचे आवाहन केले गेले पाहिजे.विशेषत: शेतीतुन बाहर पडन्याची संधी शेतकरी समाजाला मिळते तेव्हा त्यात कोणताही अड़थला निर्माण न करण्याची सुबुद्धी सर्व गांधीवादी,सर्वोदयवादी,पर्यावरणवादी ,डावे , उजवे आणि सर्व स्वयंसेवी संस्थाना होवो या साठी साहित्य संमेलनात जाहीर प्रार्थना करण्याची गरज आहे.शेतकरी बाहर पडता कामा नये या साठी कायम रखवालदारी करणारी ममता -मेधा सारख्या भगिनी साठी तर विशेष प्रार्थना घेण्याची गरज आहे.साहित्याच्या समृद्धी साठी शेतीतुन शेतकरी समुदयाची सुटका व्हावी म्हणून कृती करता येत नसेल तर साहित्य जगताने किमान प्रार्थना करायला काय हरकत आहे?

सुधाकर जाधव
भ्रमणध्वनी-9422168158